|
„Zysk nie jest jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się przynajmniej równie istotne dla życia przedsiębiorstwa.”
Jan Paweł II, Centesimus annus, ust. 35.
Kodeks etyczny – czemu służy i jak go tworzyć?
Wiele przedsiębiorstw odkryło już sekret swej pomyślności ukryty w połączeniu trzech „E”: efektywności - bo dobra firma działa skutecznie, ekonomiczności - bo warto mądrze korzystać z wszelkich zasobów, które posiadamy, etyce – bo po prostu opłaca się postępować odpowiedzialnie, rzetelnie i uczciwie, by umacniać swą dobrą reputację, a dzięki niej - zrównoważony rozwój i długofalową stabilność organizacji. Instytucje te wdrożyły i konsekwentnie realizują programy etyczne. Ich filarem zazwyczaj jest starannie opracowany kodeks etyki, określający standardy i najlepsze praktyki popierane oraz stosowane w danej organizacji.
Efektywność i prawość. Etyka się opłaca!
Jeden z najbardziej wpływowych ekonomistów naszych czasów, laureat Nagrody Nobla, ekonomista Milton Friedman, napisał: „W (...) wolnej gospodarce istnieje jeden i tylko jeden obowiązek wobec społeczeństwa związany z działaniami gospodarczymi – wykorzystywać zasoby i angażować się w działania mające na celu zwiększenie zysków, jeżeli pozostaje to w granicach reguł gry, co znaczy: o ile polega na otwartej i wolnej konkurencji, bez naciągania i oszustw” (M. Friedman, Capitalism and Freedom, The University of Chicago Press, 1962, s.133 M. Friedman, Capitalism and Freedom, 1962, s.133). Etyczne postępowanie po prostu się opłaca – długofalowo staje się aktywem firmy, zwiększającym jej konkurencyjność oraz zadowolenie społeczne jej interesariuszy - stakeholders (określenie grupy osób bezpośrednio lub pośrednio związanych z działalnością firmy, jednakże żywotnie zainteresowanych tą działalnością oraz jej konsekwencjami).
Już dwa wieki temu Beniamin Franklin, współautor amerykańskiej konstytucji, propagował zasadę: honesty is the best policy – uczciwość, jest najlepszym sposobem postępowania! Z kolei współczesny nam Peter F. Drucker w słynnej „Praktyce zarządzania” podkreśla, iż menedżerom sposób działania powinny równocześnie wyznaczać dwa ważne drogowskazy: efektywność i prawość, będące wyrazem społecznej odpowiedzialności.
Profesor Lidia Zbiegień-Maciąg pisze: „twórczym zadaniem etyki jest odkrywanie sposobów moralnego postępowania w biznesie bez potrzeby rujnowania swojej kariery zawodowej”. W Książce pt. Etyka w zarządzaniu” autorka wymienia kilka wyróżników etycznej firmy:
- jasne normy etyczne przestrzegane przez wszystkich pracowników, bez różnicy „wieku i urzędu”;
- budowa pozytywnego wizerunku firmy;
- uczciwość w komunikowaniu się;
- wywiązywanie się z umów, zobowiązań;
- dbałość o środowisko;
- oddziaływanie na społeczność lokalną, wspieranie inicjatywy lokalnej (czyli – budowanie społeczeństwa obywatelskiego);
- promocja zasad etycznych; stanowcze potępienie i wykluczenie ze swego grona osób postępujących nieetycznie;
- ujmowanie zasad etycznych w statutach organizacyjnych;
- ustanawianie sądów koleżeńskich, polubownych.
Kodeks etyczny - katalog zasad, wartości i standardów zachowań etycznych, określających sposób postępowania i zachowania pracowników. Kodeks etyczny pełni przede wszystkim funkcję doradczą oraz kontrolną, ponieważ formułuje i upowszechnia standardy zachowań. Ma na celu zamianę tego, co jest nie zawsze wyartykułowaną oraz uświadamianą normą na w miarę jasno dookreślone reguły, czyli zasady określające, jak członkowie danej zbiorowości winni się zachowywać.
Kodeks postępowania - uszczegóławia, precyzuje w formie procedur postępowania zadania pracowników, ich odpowiedzialność, kompetencje, prawa i obowiązki, dzięki którym powinien pomagać zatrudnionym w rozwiązywaniu dylematów etycznych, z jakimi spotykają się w pracy. Może także pomagać w zapobieganiu patologiom w organizacji, poprzez zwrócenie uwagi pracowników na postępowanie, które może być wykroczeniem lub może być tak postrzegane przez innych. Może np. zawierać zasady rozwiązywania konfliktów międzyludzkich, konfliktu interesów, reagowania na oferty prezentów lub korzyści oraz sposobu postępowania w przypadku zaistnienia korupcji. W swych zapisach odnosi się do zasad etycznych wyrażonych w kodeksie etycznym, pomagając użytkownikom we właściwym ich rozumieniu i w wyborze zachowań etycznych. Może przybierać formę informatora, przewodnika, podręcznika, instrukcji, regulaminu, wytycznych postępowania itp. Kodeks postępowania jest ważnym narzędziem zarządzania, które wspiera kształtowanie pożądanej kultury organizacji
Różne nazwy – jeden cel
Kodeksy określane są różnymi nazwami. Są kodeksy wartości (code of value), kodeksy praktyki (code of practice) lub „dobrych praktyk”, czy kodeksy postępowania (code of conduct), albo też kodeksy przestrzegania (w domyśle - norm i zasad postępowania - code of compliance) itp. Czasami kodeksy opatruje się tytułami będącymi przesłaniem. Za najlepiej sformułowane uważa się kodeksy stanowiące połączenie kodeksu wartości, kodeksu postępowania oraz kodeksu norm, których należy przestrzegać (np. norm prawnych dotyczących, przykładowo, uczciwej konkurencji).
Zwykle kodeksy etyczne przygotowywane są bez planu dalszego rozwijania rozbudowanego programu etycznego, co jednak obniża ich skuteczność. Profesor Wojciech Gasparski z Centrum Etyki Biznesu zachęca do tego, by tworzyć całościowe programy etyczne firm obejmujące:
- ustalenie misji korporacji;
- określenie standardów etycznych i zawodowych;
- staranne przedyskutowanie i opracowanie kodeksu etycznego;
- opracowanie podręcznika standardów zawodowych;
- program kształcenia etycznego (czyli np. cykliczne szkolenia dla pracowników);
- utworzenie stanowiska lub komórki ds. etyki (busines ethics officer, business ethics office);
- promowanie etosu zawodowego i zachowań etycznych (poprzez wyróżnienia, wydawnictwa, seminaria itp.);
- stałe monitorowanie przestrzegania norm etycznych i standardów zawodowych;
- utworzenie etycznej infolinii (doradztwo, whistle blowing - „bicie na alarm” - sygnalizowanie, ujawnianie nadużyć i nieprawidłowego postępowania członków organizacji, zwłaszcza tych, którzy zajmują stanowiska kierownicze);
- systematyczne przeprowadzanie audytu etycznego;
- korygowanie - w miarę potrzeb – zapisów kodeksu etycznego i podręcznika standardów zawodowych;
- przeprowadzanie aktualizacji programu etycznego realizowanego przez firmę.
Starannie zaprojektowany dla danej organizacji kodeks etyki przyczynia się do poprawy jej konkurencyjności poprzez zwiększenie zysków oraz ograniczanie kosztów działalności, gdyż:
- zmniejsza liczbę i skalę przypadków korupcji, defraudacji oraz innych złych praktyk;
- ogranicza liczbę sytuacji, w których pojawia się konflikt interesów;
- umacnia zaufanie kontrahentów, partnerów i klientów organizacji;
- zwiększa wiarygodność personelu;
- umacnia lojalność, poczucie odpowiedzialności i przywiązania do firmy jej pracowników, co wpływa pozytywnie na jej reputację.
W wielu podręcznikach nt. etyki w organizacji znajdujemy odwołanie do „Naszego Credo” (Our Credo) firmy Johnson & Johnson, a więc do misji tego koncernu. Sformułowane zostało ono już w 1943 roku i od tamtej pory prezentowane jest jako manifest podstawowych wartości (core values) tej firmy.
Etyka w praktyce
Niektóre kodeksy etyczne sformułowane są w praktyczny sposób, odnoszący się do codziennych sytuacji, z którymi mogą zetknąć się pracownicy danej organizacji, co ułatwia ich rozumienie i stosowanie. Przykładowo: Code of Ethics and Business Conduct firmy Honeywell zawiera pytania oraz odpowiedzi ilustrujące konkretne przypadki dotyczące kwestii znajdujących swe uregulowania w tym kodeksie.
Oprócz opisów przykładowych sytuacji oraz ilustracji sposobu, w jaki należałoby dane wątpliwości rozstrzygnąć, kodeks firmy Honeywell uzupełniają wskazówki dotyczące postępowania w sytuacjach szczególnych, co do których nie mamy całkowitej klarowności, jakie zachowanie byłoby właściwe. Mają one postać następujących pytań kontrolnych:
- Czy to jest legalne?
- Czy to narusza politykę firmy?
- Czy jest w zgodzie z wartościami firmy?
- Czy jest uczciwe (fair) i czyste?
- Jak bym się czuł, gdybym to uczynił?
- Co pomyślałaby o tym moja rodzina?
- Co napisano by o tym w gazecie?
- Czy mógłbym dobrze spać po zrobieniu tego?
- Co powiedziałbym o tym moim dzieciom?
Autorzy cytowanego powyżej kodeksu zalecają zadawanie powyższych pytań, dopóty nie uzyska się przekonania, że wybrany sposób postępowania jest właściwy. Natomiast jeśli nadal ma się w tej kwestii wątpliwości – należy skorzystać z rady przełożonego, wyższego kierownictwa, działu zasobów ludzkich, radcy prawnego lub koordynatora ds. stosowania kodeksu (business ethics officer) czy też specjalisty z zakresu etyki biznesu.
Pomoże konsultant ds. etyki!
Decyzję o podjęciu prac nad kodeksem etycznym zazwyczaj poprzedzają liczne rozmowy toczone wśród członków danej organizacji, na zebraniach struktur statutowych, nierzadko z udziałem zewnętrznego konsultanta ds. etyki. Rola takiego konsultanta jest potrójna:
1- pełni on funkcję doradcy służącego wiedzą i umiejętnościami;
2- podejmuje on funkcję facylitatora, czyli nie interweniującego bezpośrednio w przebieg dyskusji
między członkami organizacji pomocnika wspomagającego te debaty;
3- konsultant pomaga też nadać normom zawartym w kodeksie adekwatną formę.
Z rolą konsultanta wiąże się ściśle zaufanie członków organizacji do jego osoby, będące podstawą otwartego, szczerego komunikowania się, niezbędnego w żmudnych pracach nad ostatecznym kształtem spisu wartości podzielanych przez członków danej instytucji.
Skuteczny kodeks
Siła oddziaływania kodeksu etycznego, jako regulatora zachowań w organizacji zależy od spełnienia kilku ważnych warunków:
- opracowanie zapisów kodeksu musi być poprzedzone dłuższym okresem poświęconym na badania, szerokie konsultacje i dyskusje prowadzone wśród wszystkich interesariuszy, których kodeks dotyczy;
- kodeks nie może być narzucony przez zarząd – powinien być traktowany jako własność wszystkich, którzy mieli jakikolwiek wpływ na sposób jego formułowania;
- wprowadzenie kodeksu do praktyki organizacji musi być połączone ze starannie przemyślanym i zrealizowanym programem szkolenia wszystkich pracowników.Wprowadzenie kodeksu jest zwykle poprzedzone pismem właściciela lub prezesa zarządu firmy – ważne, by takie przesłanie było napisane (podobnie, jak sam kodeks) językiem zrozumiałym i przystępnym dla adresatów, nacechowanym szacunkiem, ale pozbawionym napuszenia i sztucznej pompatyczności.
Sama treść kodeksu – podkreśla Bolesław Rok, autor książki pt. „Więcej niż zysk” - zazwyczaj zawiera wszystkie lub przynajmniej większość z następujących kwestii:
- bezpieczeństwo wyrobów i usług,
- bezpieczeństwo w miejscu pracy,
- informowanie o nieprzestrzeganiu norm,
- inwestycje negatywne i międzynarodowy bojkot,
- jakość,
- konflikt interesów,
- likwidacja działalności i redukcje,
- molestowanie seksualne,
- nagradzanie i karanie,
- normy prawne, jakich należy przestrzegać,
- ochrona środowiska,
- poufność,
- praca a rodzina,
- przechowywanie dokumentów finansowych,
- przechowywanie i udostępnianie informacji,
- prywatność w miejscu pracy i poza nim,
- różnorodność (niedyskryminowanie, tolerancja),
- stosunki ze światem polityki,
- świadczenia na rzecz społeczności lokalnych,
- upominki i udział w przyjęciach,
- zdrowie pracowników, np. badania okresowe,
- zwrot poniesionych nakładów.
Trening wrażliwości etycznej
Warto podkreślić wagę realizowania szkoleń etycznych, które spełniają dwa kardynalne cele: rozwijają świadomość i wrażliwość etyczną pracowników i menedżerów, a także zwracają uwagę na kwestie etyczne, z którymi mogą się oni zetknąć. Dlatego w trakcie szkoleń omawia się konkretne przypadki (case study) oraz analizuje sens zapisów kodeksu w odniesieniu do codziennej pracy. Szczególny nacisk położony powinien być jednak nie tyle na analizowanie zachowań nieetycznych, co na promowanie i podkreślanie etycznych sposobów działania.
Nie ulega wątpliwości, że nasze społeczeństwo odczuwa głód edukacji etycznej – potwierdzają to nasze liczne obserwacje poczynione w trakcie szkoleń, na których kwestie moralnych wyborów w pracy są zawsze żywo dyskutowane.
Etyczny punkt podparcia...
Wdrażanie kodeksu etycznego łączy się ze stosowaniem przez daną organizację nowoczesnych metod zarządzania, m.in. takich jak Total Quality Management (całościowe zarządzanie jakością) – zdefiniowanie procedur staje się tu impulsem do wprowadzenia kodeksu postępowania. Kodyfikacja procedur pro-jakościowych wyznacza obowiązki, które zawierają również aspekt etyczny (np. dotyczący tego, jaki poziom jakości jest jeszcze akceptowalny) i nierzadko w praktyce wiąże się z podejmowaniem wyborów o charakterze moralnym.
Praktyka wskazuje, że wprowadzenie kodeksu etycznego przynosi oczekiwane pozytywne skutki, jeśli pracownicy firmy widzą, że jej zarząd faktycznie zaangażował się w to przedsięwzięcie i swoim postępowaniem staje się jego rzecznikiem, dając im przykład do naśladowania. Również badacze organizacji potwierdzają, że kodeksy honorowe i kodeksy korporacyjne pozytywnie wpływają na promowanie zachowań pożądanych oraz ograniczenie zjawisk związanych z nieetycznymi zachowaniami i postawami w miejscu pracy. Zwłaszcza wtedy, gdy są one dobrze dopasowane do kultury danej organizacji i potrzeb tworzących ją osób.
Okazuje się, że większość ludzi w pracy i w życiu osobistym dąży do uczciwych wyborów, konfrontując sytuacje niosące moralne dylematy z własnym sumieniem, zaś zapisy określające wprost wartości i zasady postępowania dają im w tych rozterkach etyczny punkt podparcia. Prawdziwy dramat zaczyna się jednak, gdy człowiek ma sumienie czyste, ponieważ... go nie używa. W takich okolicznościach najlepiej sformułowane zapisy nie wystarczą – dla podtrzymania ładu społecznego mamy wtedy prawo, a wręcz moralny obowiązek, sięgać po restrykcje prawne, formalne oraz sankcje społeczne - polegające na stanowczym, nierzadko publicznym potępieniu nieetycznych zachowań (whistle blowing), a nawet – w drastycznych okolicznościach – wykluczeniu ich autora np. z grona członków danej organizacji.
|